MORAAL VERBEELD IN FILM EN LITERATUUR
Hun leven lang zijn mensen op zoek naar een antwoord op de vragen "Hoe wil ik leven?" en "Wat behoor ik te doen?"
Het zijn de centrale vragen van de ethiek. In soms uitgebreide en abstracte beschouwingen laat ethiek tal van mogelijke antwoorden de revue passeren en wordt er gewikt en gewogen.
Sommige stromingen binnen de ethiek hanteren echter een minder abstracte benadering. De narratieve ethiek, bijvoorbeeld, stelt verhalen (narrationes) centraal. Zij gaat ervan uit dat mensen door verhalen te vertellen orde scheppen in hun chaotische wereld en proberen het ongrijpbare grijpbaar te maken.
In verhalen laten mensen zien hoe zij denken dat hun wereld in elkaar zit, wat zij daarin kunnen betekenen en wat daarin het goede is om te doen. Dat geldt niet alleen voor de grote verhalen van culturen, landen en volken, maar ook voor de kleine alledaagse verhalen van alledaagse mensen.
Vanuit dit perspectief verdienen films en literatuur alle aandacht. Ze laten zien hoe mensen hun leven leven. Ze zijn in staat om morele dilemma's op een genuanceerde manier zichtbaar te maken. Gemakkelijker dan abstracte analyses spreken zij emoties en intuïties aan en doen ze een appèl op onze morele gevoeligheid.
Op deze pagina wordt een overzicht gegeven van films en literatuur die kunnen helpen die morele gevoeligheid te vergroten. Ze tonen in woord en beeld voor welke morele dilemma's mensen zich in hun leven geplaatst zien en hoe zij daar op heel verschillenden manieren mee proberen om te gaan.
- Plan 75; Hayakawa Chie, Japan, 2022, 113 min. (zie onder letter 'P' in het overzicht Film en Literatuur)
- Mijn grote broer; Mercedes Stalenhoef, Nederland, 2023, 107 min. (zie onder letter 'M' in het overzicht Film en Literatuur)
- Call Jane; Phyllis Nagy, VS, 2022, 122 min. (zie onder letter 'C in het overzicht Film en Literatuur)
- Plus que jamais; Emily Atef, Frankrijk, Duitsland, Luxemburg, Noorwegen, 2022, 123 min. (zie onder letter 'P' in het overzicht Film en Literatuur)
- Capek, K (2017) Meteoor; Uitgeverij Wereldbibliotheek; ISBN: 9789028427259 (zie verder onder letter 'C')
- Lieshout, T. van (2017) Schuldig kind; Uitgeverij Querido; ISBN: 9021406098 (zie verder onder letter 'L')
- Haslett, A. (2016) Denk me weg; Oorspronkelijke titel: Imagine me gone (2016) Vertaling: I. Pardoen; Hollands Diep uitgevers; ISBN: 9789048830213 (zie verder onder letter 'H')
- Koeleman, B. (2013) De huisvriend; Uitgeverij AtlasContact; ISBN: 9789045020334 (zie verder onder letter 'K')
- Rosenberg, M. (2013) Moeder wanneer ga je nu eens dood?; als de zorg voor je ouders een beproeving wordt; Oorspronkelijke titel: Mutter, wann stirbst du endlich? (2012) Vertaling: G. Bussink; Uitgeverij AtlasContact; ISBN: 9789045025292 (zie verder onder letter 'R')
Nieuw toegevoegde boeken over film en literatuur
- Brinkgreve, C. (2018) Het raadsel van goed en kwaad; over wat mensen beweegt; Uitgeverij Atlas Contact; ISBN: 9789045029382 (zie verder onder 'boeken over moraal in film en literatuur')
- Schrover, W. (2015) Einde verhaal; Euthanasie en hulp bij zelfdoding in hedendaagse narratieve fictie (proefschrift); (zie verder onder 'boeken over moraal in film en literatuur')
- Berk, T. van den & Verbeek, M. (2013) Het filmgesprek: woorden aan droombeelden wijden; Spiritualiteit van de film; Uitgeverij Meinema; ISBN: 9789021143460; (zie verder onder 'Boeken over film en literatuur')
- Cornelissen, N. (2011) Armando Brakman Mutsaers; over filosofie en literatuur; Uitgeverij Klement; ISBN: 9789086870882; (zie verder onder'boeken over moraal in film en literatuur')
- Becker, M. en P. van Tongeren (2009) Sprekende werken; Over de ethische zeggingskracht van literatuur; Uitgeverij Damon;
ISBN: 9789055739363
In dit boek becommentariëren achttien vooraanstaande filosofen uit Nederland en België een groot kunstwerk. De schrijvers kozen meestal voor een roman, maar ook film, gedichten, toneelstuk, schildering en een literaire correspondentie zijn vertegenwoordigd. Iedere auteur slaagt erin de kloof tussen filosofie ('waarheid') en kunst ('schoonheid') te overbruggen: kunstwerken drukken iets uit over de waarheid van het menselijk leven, en uitwerking hiervan verdiept de schoonheidsbeleving. De bundel maakt het verschil tussen kunst en filosofie productief. - Berk, T. van den & Verbeek, M. (2013) Het filmgesprek: woorden aan droombeelden wijden; Spiritualiteit van de film; Uitgeverij Meinema; ISBN: 9789021143460
Als we naar een film kijken, bewegen we ons in een droom. Film kan ons diep in onze ziel raken – doet ons iets, vult ons misschien met verbazing en afschuw. En is daarmee een ingang tot onze eigen ideeën, dromen en wensen. Het verhaal in vele films vertoont grote overeenkomst met wat we van oudsher ‘mythe’ noemen.
Marjeet Verbeek laat zien hoe we er, net als in mythen, steeds weer de ‘held met duizend gezichten’ in tegenkomen, die in drie fasen een klassieke weg aflegt: uit de eigen wereld vertrekken, ingewijd worden in een andere en weer terugkeren in de eigen. Dezelfde spirituele weg komen we in verschillende gedaantes ook in ons eigen leven tegen.
Tjeu van den Berk geeft tips voor het houden van een filmgesprek waarin het vooral gaat om de vraag wat een film je gedaan heeft, waar hij je geraakt heeft. Een gesprek waarin vooral een beroep gedaan wordt op de verbeelding. - Brinkgreve, C. (2018) Het raadsel van goed en kwaad; over wat mensen beweegt; Uitgeverij Atlas Contact; ISBN: 9789045029382
In Het raadsel van goed en kwaad gaat Christien Brinkgreve op zoek naar antwoorden op grote vragen over leven, dood en liefde. Ze zet daarbij haar talent voor het vertellen van verhalen in en verbindt het persoonlijke met het wetenschappelijke en literaire. Ze laat zien wat het belang is van contact als bron van leven, én hoe gevaarlijk het is als mensen het contact verliezen, met zichzelf en anderen. Duidelijk wordt dat de grote vragen geen pasklare antwoorden hebben, en hoe verweven destructieve en vitale krachten kunnen zijn. - Cornelissen, N. (2011) Armando, Brakman Mutsaers; over filosofie en literatuur; Uitgeverij Klement; ISBN: 9789086870882
Het werk van Armando, Brakman en Mutsaers kent strategieën die inspelen op problemen die ook centraal staan in de recente geschiedenis van de wijsbegeerte. Deze strategieën kunnen een kritiek behelzen op de filosofische manier van denken, maar er ook een aanvulling op vormen.
Niels Cornelissen leest het werk van de drie literatoren samen met dat van denkers als Adorno, Derrida en Deleuze. Kwesties die dan in het vizier komen zijn de autonomie van de kunst, de rol van geschiedenis in literatuur, het autobiografische, de kritische werking van de roman en de verhouding tussen mens en dier. In een combinatie van filosofische en literaire inzichten ontstaat een wisselwerking tussen beide genres. Niet alleen maakt filosofie zaken zichtbaar in literatuur, op haar beurt is literatuur niet zonder gevolgen voor filosofie. - Cusveller, B. (2016) Cinemasofie; Grote vragen op het grote scherm; Uitgeverij Buijten En Schipperheijn; ISBN: 9789058819277
Grote vragen op het grote scherm Films zijn populair in brede kring, van jong tot oud, hoog- of laagopgeleid, van allerlei geestelijke ligging. Dat komt niet alleen doordat film naadloos aansluit bij de huidige beeldcultuur. Film wordt ook gezien als drager van ideeën en vaak gebruikt als gespreksmateriaal om de filosofische diepte in te gaan. Daarvoor is dit boek ook bedoeld. Het richt zich daarbij op het onderwijs, maar ook op studentenverenigingen, godsdienstdocenten, filosofiedocenten, catecheten en individuele lezers. Diverse auteurs bespreken zo bijvoorbeeld de politiek de politiek van The Hunger Games, het mensbeeld in de animaties van Pixar, de ethiek bij regisseur Christopher Nolan en de religieuze filosofie bij M. Night Shyamalan. - Engelen, B. e.a. (2009) Denkbeelden; Van film naar filosofie; Uitgeverij Klement; ISBN: 9789086870448
Dit boek presenteert de verschillende aspecten en disciplines van de filosofie met behulp van een aantal films waaronder Metropolis, Casablanca, A Clockwork Orange, Pulp Fiction, The Matrix, loge de l'Amour, Babel en vele andere. Het uitgangspunt is een filosofisch thema, dat wordt voorgesteld met verwijzingen naar personages, beelden, situaties of verhaallijnen in deze speelfilms.
Onder de auteurs bevinden zich zowel jonge onderzoekers als gevestigde filosofen uit Nederland en Vlaanderen. Elk van hen stelt in een toegankelijke taal zijn of haar discipline voor. Een must voor de filmliefhebber die op zoek is naar meer. En een uitgelezen kans voor iedereen die op een aangename manier wil kennismaken met filosofie. - Es, R. van (2011) Morele besluitvorming in organisaties en professies; Uitgeverij Kluwer; ISBN: 9789013077186
Het nemen van een moreel besluit is een kwestie van zorgvuldig analyseren en zelfbewust durven kiezen. Professionele ethiek helpt daar bij. Het is een inleiding tot de ethiek in organisaties en professies, waarbij de nadruk ligt op de kwaliteit van morele besluitvorming. Aan de hand van ruim zestig films, dertig schilderijen en litho's, twintig romans, acht gedichten en zes toneelstukken wordt u wegwijs gemaakt in het nemen van morele beslissingen.
Deze kunstvormen monden uit in een overzichtelijk model van drie fasen volgens de klassieke indeling: beeldvorming, oordeelvorming en besluitvorming. U kunt met dit model in de praktijk goed uit de voeten: het is ontwikkeld op basis van meer dan tweehonderd morele besluitvormingsprocessen in organisaties en professies waar auteur Rob van Es de laatste twintig jaar direct of indirect bij betrokken is geweest. - Finkielkraut, A. (2010) Een intelligent hart; Vertaling: F. de Haan; Uitgeverij Contact; ISBN: 9789025434656;
"Hoe baan je je een weg door de moderne, snelle, digitale maatschappij? Wat doe je met oude waarden, nieuwe normen? Hoe denk je over racisme, oorlog en ouder-kindrelaties zonder te verdwalen in lijvige filosofische werken? Het antwoord is even verrassend als simpel: LEES EEN ROMAN. Alain Finkielkraut bespreekt aan de hand van negen romans vraagstukken waar iedereen wel een keer op stuit: bijvoorbeeld klassenverschil (Lord Jim van Joseph Conrad), racisme (De menselijke smet van Philip Roth) en een vader-zoonrelatie (De eerste man van Albert Camus)." (flaptekst) - Meulenberg, F.; J. van der Meer en
A.K. Oderwald (2002) Ziektebeelden; Essays over literatuur en geneeskunde; Utrecht,
uitgeverij Lemma; ISBN: 90 5931 094 2
De belangstelling voor de relatie tussen geneeskunde en literatuur groeit. Steeds meer internationale vaktijdschriften publiceren hierover of hebben zelfs een aparte rubriek hiervoor opengesteld. Maar wat zijn de aanbevolen boeken voor dokters? Welke voorkeuren hebben zij? Wat spreekt hen aan? En waarom? Wat kunnen dokters van literatuur leren? Ziektebeelden bevat enkele tientallen beschouwingen, over literatuur die zij aanbevelen: hét gedicht, dé roman, hét toneelstuk, dé dialoog, hét essay, hét korte verhaal dat iedere arts moet lezen.
ZIEKTEBEELDEN, EEN SELECTIE…
Auteurs als: Nicolaas Matsier, A.J. Dunning, Bert Keizer, Wiel Kusters, Geerten Meijsing, A. van Dantzig, Winnie Sorgdrager, Jannes van Everdingen, J. van Gijn, Douwe Draaisma, H.J.J. Leenen, R. Holdrinet, Inez de Beaufort, Frans Meijman, Guy Widdershoven
schrijven over boeken van: L.N. Tolstoi, Marcel Proust, Dennis Potter, Simon Vestdijk, Thomas Mann, Tim Krabbé Samuel Shem, Jorge Luis Borges, Thomas Rosenboom, Menno ter Braak, Jan Hein Donner Albert Camus, Renate Rubinstein, F. Scott Fitzgerald, Italo Svevo aan de hand van o.a. de volgende thema’s: medische thrillers, de eerste dode patiënt, psoriasis, pijn als genot, creatieve ziekten, gemiste diagnosen, euthanasie, het gezin als fatum, de opleiding tot arts, geneeskunde als soap, de verwaarloosde patiënt, huisbezoek, het fenomenale geheugen, lijfartsen, de witte jas. - Oderwald, A.; K. Neuvel; C. Hertogh (red.) (2004) Pijn: over literatuur en lijden; Bijdragen over literaire verbeeldingen van de omgang met pijn; Utrecht, Uitgeverij Tijdstroom;
ISBN: 90-5898-070-7
Deze bundel met een grote hoeveelheid bijdragen over pijn, wil inzicht geven in de verschillende betekenissen die aan pijn kunnen worden toegekend. De aandacht gaat vooral uit naar literatuur waarin pijn voorkomt: Warren, Brodkey, Roth, Duras, Dagerman, Sontag komen onder anderen aan bod. De teksten zijn doorschoten met gedichten van Bernlef, Kal, De Coninck en Pessoa. De tweede afdeling behandelt de medische kant van pijn en ook daarin komt veel literatuur en cultuur aan bod. Daar komen ook twee schrijvers aan het woord die het medische vak uit ervaring kennen: Willem Brakman en Bert Keizer. De derde afdeling gaat over de ervaring en bestrijding van pijn en hier krijgen verhoudingsgewijs de meeste schrijvers zelf het woord, om in verhalende zin (in fictie) pijn te bespreken: Rogi Wieg, Ivan Wolffers, Toon Tellegen en Marion Bloem. De eerste twee blijven overigens dicht bij hun eigen ervaringen. De bundel als geheel is een uitwaaierende compilatie van pijnbeschouwingen, waarin zeker wat interessants, maar ook nogal wat matigs valt aan te treffen. Een namen- en zakenregister is gelukkig toegevoegd. - Schrover, W. (2015) Einde verhaal; Euthanasie en hulp bij zelfdoding in hedendaagse narratieve fictie (proefschrift)
Hoewel in Nederland veel onderzoek gedaan wordt naar euthanasie, is er in het verleden nog maar weinig aandacht geweest voor de rol van romans, speelfilms en andere vormen van kunst aangaande dit onderwerp. ‘Einde verhaal’ is de eerste studie waarin een omvangrijke verzameling kunstzinnige representaties van levensbeëindiging onderzocht wordt. Het onderzoek toont aan hoe fictionele verhalen zich verhouden tot publieke debatten over euthanasie en hulp bij zelfdoding. Daarmee verkent het onderzoek niet alleen een ondergewaardeerde bron van publieke meningsvorming over levensbeëindiging, maar levert het eveneens een bijdrage aan kennis over de wijze waarop kunst zich engageert met actuele maatschappelijke thema’s.
zie: http://dare.ubvu.vu.nl - Soeting, M. (2005) Tussen wet en werkelijkheid - euthanasie in het licht van een roman van W.J.Otten en de filosofie van M. Merleau-Ponty (proefschrift, universiteit Maastricht) Romans kunnen helpen houding te bepalen tegenover euthanasie en hulp bij zelfdoding. Zie 'Learning through fiction', project van de vakgroep medische ethiek en filosofie van de Geneeskunde van de Erasmus Universiteit te Rotterdam. Informatie: M. Soeting tel. 020 6719913
- Swinnen, J. (2009) Reflecties; Film als filosofie; Academic & Scientific Publishers; ISBN: 9789054876250
Welke film maakt uw leven de moeite waard? Wat betekent voor u filmische hartstocht? Kunt u over schoonheid op het witte doek ook nog iets filosofisch vertellen, iets over (im)moraliteit, waarheid/ werkelijkheid en/of tijd/ruimte? Wat zijn voor u de filosofische kenmerken van overtuigend filmisch vertellen? Hoe kunnen klassiek en modern denken in film samengaan? Kan de hedendaagse film een remedie zijn tegen het nihilisme, het ontbreken aan geloof in deze wereld? Vindt u troost bij het witte doek?
Deze en andere vragen legde filmwetenschapper Johan Swinnen voor aan zeven bekende hedendaagse filosofen: Hubert Dethier, Willem Elias, Anna Luyten, Ann Meskens, Jean Paul Van Bendegem, Antoon Van den Braembussche en Etienne Vermeersch. - Vandamme, S. (2006) Koele minnaars - Medische verwoording en literaire verbeelding van ziekte in verhalen; Uitgeverij Acco; ISBN: 9879033464348;
Medische verwoording en literaire verbeelding van ziekte in verhalen 'Geneeskunde is mijn wettige echtgenote en de literatuur is mijn maîtresse. Als de een mij verveelt, slaap ik met de andere. Het is misschien een beetje wanordelijk maar het is in ieder geval niet eentonig.' Zo omschrijft de arts-schrijver Anton Tsjechov de verhouding van de literatuur met de geneeskunde. Dit boek belicht deze 'wanordelijke' maar tegelijk zinnenprikkelende liaison tussen beide disciplines. Er wordt nagegaan hoe literaire teksten en depressie- en kankerverhalen via medische bewoordingen en literaire verbeelding uitdrukking geven aan de werkelijkheid die we ziekte noemen. Negentiende-eeuwse romans over waanzin zoals Madame Bovary van Flaubert, autobiografieën over depressie en kanker, grote ziekteromans zoals De toverberg van Mann of novelles zoals De ziekte van de dood van Duras worden gelezen vanuit de vraag hoe ze reflecteren over ziekte. Wat heeft het ziekteverhaal dan toch dat het door de tijden heen telkens weer op andere gronden medische of literaire interesse opwekt? Wat leren autobiografische verhalen over kanker en depressie ons over deze ziekten? Waarom hebben zelfs fictieve verhalen iets relevants te vertellen over ziekte, zowel voor mensen die zelf met ziekte geconfronteerd worden als voor hen die er professioneel mee te maken hebben? Waarom zou een arts een autobiografie of een roman over ziekte moeten lezen? Wordt hij daar een 'betere' dokter van? Deze aanpak om ziekte in verhalen te benaderen, biedt een bijzonder perspectief op de betekenis van de literatuur voor de geneeskunde en omgekeerd. (bron: www.boekenbank.be)
Dit boek is een bewerking van het proefschrift van de auteur: Koele minnaars; Literatuur en geneeskunde, dat zij op 10 januari 2007 aan de VU te Amsterdam verdedigd heeft.
Geneeskunde heeft soms met romans, gedichten en toneel te maken, en literatuur handelt nogal eens over medische zaken. Die verhouding is intrigerend en complex. Sofie Vandamme spreekt in haar promotie-onderzoek in dat verband over ‘koele minnaars’. Hoewel literatuur en geneeskunde het verschijnsel ziekte verschillend benaderen, blijkt uit Vandammes onderzoek dat literatuur wel degelijk tot inzichten over ziekte kan leiden die relevant zijn binnen het medisch onderwijs en de medische praktijk. Bij het lezen van andermans ervaringen met kanker of depressie doen wij hetzelfde als een arts die een patiënt probeert te begrijpen. Ook het doorgronden van fictieve verhalen lijkt daarop, of ze nou over ziekte gaan of niet. Net zoals de arts, wil de lezer inzichten verwerven uit de talloze betekenissen die er aan ziekte worden toegekend vanuit de verschillende perspectieven van waaruit schrijvers ziekte uittekenen. Autobiografieën over depressie zijn in dat opzicht bijzonder interessant. Ondanks de nadruk op de medische beschrijving van ziekte laten ze zien hoe depressie een ervaring is van verlies. De gedachte het leven te kunnen kennen en beheersen blijkt niet vanzelfsprekend maar illusoir. Dat geldt niet alleen voor depressie. Ernstige ziekte van welke aard ook blijkt in alle verhalen een confrontatie te zijn met de 'condition humaine'. Die confrontatie kent nuanceringen afhankelijk van het soort verhaal en het beschreven ziektebeeld. Ziek zijn of een ziekte hebben is niet gelijk aan elkaar. Zo beschrijven autobiografische verhalen wat het betekent om ziek te zijn. Literaire verhalen bevragen wat ziekte zoal kan zijn. Alle verhalen kunnen bijdragen tot een beter begrip van ziekte voor zover ze gelezen worden als literatuur, als verwoording en verbeelding van ziekte. (bron: www.vu.nl) - Verkerk, M.J. & Cusveller, B. (red.) (2011) Scherp gezien; Film en christelijke filosofie; Uitgeverij Buijten En Schipperheijn; ISBN: 9789058815507
In dit boek bespreken christen-filosofen een groot aantal films. Films en filosofie zijn beide een kwestie van 'scherp kijken'. Bij films gaat het niet alleen om het verhaal, maar ook om de diepere lagen die in de beelden verborgen zijn.
Vind een film: http://www.film.nl